Ne keyifli güldüm diyene

Evrim Altuğ – Yayın hayatına Eylül 2007’den bugüne basılı olarak devam eden mizah mecmuası Uykusuz’un 25 Eylül 2023 tarihli son sayısı ile okurlara “Hoşçakalın…” diyerek kapanışını duyurması, son asırda okurla vedalaşmış birçok yayını gündeme getirdi.

Uykusuz’un vedası üzerine, Milliyet’in de eski çizerlerinden, acıyla güldüren keskin kalemiyle tanıdığımız Cihan Demirci de bir metin paylaştı. Demirci bildirisinin başlığını “Uykusuz’un kapanışı, mizah yayıncılığımızın bitişi gibidir” formunda seçti.

Kendisi de alanında 45 yıllık bir tecrübeye sahip Demirci, Karikatürcüler Derneği’nin internet sayfasında yer alan ve tıpkı vakitte geçen hafta kaybettiğimiz kıdemli gazeteci Orhan Erinç’e de hürmet duruşunda bulunduğu metninde, mizah mecmualarının 43 yıllık ‘balon yazarı’ (kaligrafisti) Şevki Sayışman’ın balon yazabildiği son mecmua olarak nitelediği Uykusuz mecmuası hakkındaki fikirlerini, üslûp olarak Sayışman’a da hitaben yazdığı bu açık mektupta, özetle şöyle kaleme aldı:

“…Uykusuz’un varlığını sürdürüyor olması bile benim için bir umut ışığı oluyordu, demek ki artık o ışık da karardı, çok üzgünüm be Şevki, esasen 6 gündür UYKUSUZ ve perişan haldeydim, bu işlere 45 yılımı verdim, karşılığı kocaman bir hiç, senin üzere dayanılmaz bir işçinin işsiz kalması ismine da çok üzgünüm, biten mizah yayıncılığımız ismine da çok üzgünüm.”

Gerek Osmanlı İmparatorluğu, gerek 100’ncü yılına giren Türkiye Cumhuriyeti’nde var olmuş pek çok mizah mecmuasının hayat hikayesi, bu biricik alanın varoluş serüveninin kuyruklu   yıldız misali parlak, süratli, eşsiz olduğunu tekrar akıllara getirdi:

Osmanlı’nın birinci mizah mecmuası: Asmaaltı’nda basılan Diyojen

Türkiye’deki birinci basılı mizah yayını, ismini Sinoplu ironi üstadı, hazırcevap ve sinik, sıkıntıcı düşünürden alan, ‘Diyojen Dergisi’ olarak biliniyor. Teodor Kasap tarafından Fransızca ve Rumca olarak çıkarılırken, 25 Kasım 1870’ten itibaren Osmanlıca yayımlanmaya başlayan birinci Osmanlı mizah mecmuası olarak bilinen Diyojen’in merkezi, İstanbul Asmaaltı’ndaki Camlı Han’ın bodrumunda yer alıyor. Birinci sayısında haftalık olarak basılan ve sloganını Diyojen’den alarak ‘“Gölge etme, öbür ihsan istemem” diyen çalışma, 23’ncü sayı prestijiyle haftada iki, 148’nci sayıdan sonra ise üç defa okurla buluşuyor. Namık Kemal ve Mehmet Ali Bey’in de yazılarına yer vermiş mecmua, politik mizaha eğilimi vesilesiyle üç defa süreksiz olarak kapatılırken, 11 Ocak 1873 tarihli 183’üncü sayısından sonra ise kesin olarak kapatılıyor. Bu mecmuayı, Namık Kemal’in sürgünde de katkıda bulunmaya devam ettiği 1871’de ‘Hayal’, sonraki yıl ‘Çıngıraklı Tatar’, 1873’te ‘Latife ve Kamer’ ile 1874’te ‘Şafak ve Kahkaha’ ve akabinde ‘Geveze ve Meddah’ ile, ‘Çaylak’ isimli müddetli, basılı yayınlar izliyor…

Tek partili devirde müddetli yazılı mizah dergileri

Cumhuriyetin ilânı ve Latin harflerine geçişle birlikte Türkiye yazılı basınında çıkan birçok yapıtla bir arada varlık gösteren müddetli, yazılı mizah mecmualarının görünüşü ve içeriği de , bu dönüşümden nasibini alıyor. Mizah, Ankara ve İstanbul hükümetleri ortasında taraf tutan yayınlar ortasında şekillenirken, bunlar ortasında çizer, basın ve yayın öncüsü Sedat Simavi’nin çıkardığı, Kurtuluş Savaşı’na takviye veren ‘Güleryüz’ Ankara hükümetine yakın duruyor. Bu esnada muharrir Refik Halid Karay’ın çıkardığı, ‘Aydede’ mecmuası ise daha çok İstanbul’a yakın bir editoryal tutum içine giriyor. Bu sebeple Kurtuluş Savaşı kazanılınca, Aydede de kapanıyor. Tam da bu süreçte Türkiye mizah tarihine kalın çizgilerle ismini yazdıracak, 1978’e dek basılan ‘Akbaba’ mecmuası dünyaya geliyor. Mecmua, Türk edebiyatının ‘Beş Hececiler’ akımının iki üyesi, Yusuf Ziya Ortaç ve Orhan Seyfi Orhon tarafından kurulurken, birkaç defa kesintiye uğramakla bir arada, yaklaşık iki bin sayı basılıyor.

Batı Avrupa’da periyodun yükselen faşizm dalgasıyla birlikte, başını Cemal Az Güler’in çektiği ‘Amcabey’ ve takipçilerinin tesirine girilen o günlerde, İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi’nde 21 karikatür albümü basılırken, savaşın sona erişiyle ülkede mizah ve yayıncılığı açısından farklı bir rota kazanıyor.

‘Markopaşa’ ve takipçileri

İkinci Dünya Savaşı ertesinde Türkiye’de yaşanan çok partili rejim, basın, yayın ve mizah dünyasında da tabir özgürlüğü ve yaratıcılık ismine kıymetli bir yükselişe yer hazırlıyor. Bu süreçte bilhassa Aziz Nesin, Mim Uykusuz, Rıfat Ilgaz ve Sabahattin Ali’nin kurdukları ‘Markopaşa’, 1945 – 1950 ortasında, daha fazla sosyalist bir duruş sergileyerek dikkat çekiyor. Bu eleştirel duruşa uygun muhalif içerikleri sebebiyle, 16 Aralık 1946’da ise Sabahattin Ali ve Aziz Nesin tutuklanıyor. CHP’nin karşısında açık bir duruş sergileyen ve gördüğü baskı ile kapatılmalardan dolayı daima isim değiştiren, ‘Malum Paşa’, ‘Bizim Marko Paşa’ üzere isimlerle okurla buluşmaya çalışan yayın, o devirde 60 bin üzere yüksek bir tiraj elde ederek, Demokrat Parti iktidarı (DP) ismine da değerli bir hisse sahibi oluyor. Yeniden o periyotta çıkardığı ‘liberal basın kanunu’ ile dikkat çeken DP’yi açıkça savunan yayın ise Akbaba oluyor. Bunun yanı sıra Türkiye o günlerde, ‘Tef’, ‘Gölge’, ‘Taş-Karikatür’ üzere mecmuaların çıkışına tanıklık ediyor.

Efsane mecmuaların yayım tarihleri

Akbaba: 1922-1977
Markopaşa: 1946-1947
Tef: 1954-1961
Limon: 1985-1991
GırGır : 26 Ağustos 1972-17 Şubat 2017
Çarşaf: 1975-1992
Fırt : Mart 1976-17 Kasım 1998
Dıgıl: 4 Mayıs 1989-8 Şubat 1990
Penguen: 25 Eylül 2002-18 Mayıs 2017
Avni: 1990-1996

Gülmecenin ‘ekol’ markası: GırGır

DP iktidarının 27 Mayıs 1960 askeri darbesi ile sona ermesi üzerine, ülkedeki hiciv düzeyinde de gözle görülür bir yükselme meydana geliyor. Bu süreçte Haldun Simavi’nin ‘Gün’ gazetesinde çeyrek sayfalık ‘GırGır’ isimli köşeye imzasını bırakan Oğuz Aral, gördüğü büyük ilgi üzerine yayını haftalık ve bağımsız olarak sürdürüyor. 26 Ağustos 1972’de birinci sayısı çıkan mecmua, Türkiye çizgi mizahının pek çok ustası için bir okul halini alıyor. Halkın takviyesini alan yayın, periyodun öncü siyasi kurumları Adalet Partisi ve CHP’ye de yakın olmayan tarafsızlığıyla bu süreçte dikkat çekiyor. Keza alanın gelecek kuşaklarına ‘Çiçeği Burnundakiler’ ile hak ettiği yeri ayıran ve buradan çok değerli imzalar çıkaran mecmua, ‘ofset baskı’sıyla da görselliğe tartı vererek, başkalarından ayrılıyor. Mecmua o devirde ABD’li ‘Mad’ ve Sovyet Rusya yayını ‘Krokodil’in akabinde, 500 bin tirajla alanında üçüncü büyük mecmua olma muvaffakiyetini gösteriyor. Yeniden bu devirde kapanan Akbaba mecmuasının takipçileri sayılan ‘Çarşaf’ ve ‘Çivi’ ise umulanı veremiyor. Bunun üzere ‘GırGır’ mecmuası de kendi içinden, Oğuz Aral’ın meslektaşı, kardeşi Tekin Aral öncülüğündeki ‘Fırt’ ve ‘Mikrop’ üzere farklı mecmuaları doğuruyor.

12 Eylül ve Özal’lı yılların gülmecesi

12 Eylül 1980 askeri darbesi ertesinde beş haftalık kapatılma cezası alan ‘GırGır’ın akıbetini, öbür yayınlar da paylaşıyor. O denli ki, Turgut Özal iktidarına varan süreçte mizah adeta yapılamaz hale geliyor. Dahası Karikatürcüler Derneği ve müzesi kapatılıyor; Nasreddin Hoca Müsabakası 1987’ye kadar düzenlenemiyor. Bu vakit diliminde GırGır’dan ayrılan genç jenerasyon ise kendi yolunu çizmek ismine ‘Limon’ mecmuası çatısı altında bir ortaya geliyor. Yayının kurucu takımında Tuncay Akgün, Mehmet Çağçağ, Can Barslan, Suat Gönülay ve Gani Müjde üzere isimler öne çıkıyor. Bu süreçte Başbakan Turgut Özal da Cumhurbaşkanı seçiliyor.

1990’lı yıllardan günümüze çizilen yol

Dünya ve Türkiye’nin gerek teknolojik, gerek politik ve gerekse sosyolojik açıdan olağandışı bir süratle dönüştüğü 1990’lı yıllardan günümüze, Türkiye’deki mizah mecmuaları ve takımları de yeniden tıpkı süratle yeni takım ve anlayışlara yelken açıyor. Sözgelimi periyodun öncü yayını Limon, kendi içinden 1991’de HBR Maymun mecmuasını çıkarıyor. Bu süreçte gerek kâğıt kaliteleri, gerek takım anlayışları, gerek ebatları ve gerekse gaye kitleleriyle Dıgıl, Hıbır, Pişmiş Kelle, Cafcaf, Öküz, Fırfır, Penguen, LeMan, Hayvan, Dolmuş, Hacamat, O-Haa, Nankör, Koala, Harakiri, D’e’li ve elbette Uykusuz üzere yayınlar, birer kuyruklu yıldız üzere dünya gündemine birer acı tebessümle aydınlık ve hoşluk saçarak düşmeyi biliyor. Tekrar tıpkı vakitte Oğuz Aral’ın büyük emek verdiği GırGır’ın zorla el değiştirmesi sebebiyle, ‘Avni’ mecmuası kuruluyor.

Son bir asırda, sayıları 120’yi aşan bu mecmualar, takımlarının maruz kaldıkları fikir ayrılıkları, mali rekabet, mevcut otoritenin söz özgürlüğüne yönelik tutumu ve kaç yetersizliklerin tesiriyle, ömürlerini olması gerekenden erken tamamlasa bile okurlar hala Avni, Tarzan, Arap Kadri, Makûs Kedi Şerafettin, Sıdıka, Bezgin Bekir, Çılgın Bediş, Muhlis Beyefendi, Süratli Gazeteci, Makus Kız, En Kahraman Rıdvan, Kalamiti Ceyn, Otisabi, Eşi Nadide, Fırat, Baattin üzere pek çok karakterle, toplumsal medya ve arşiv gönüllüsü pek çok mizah meraklısının da paylaşımları vesilesiyle yeniden randevulaşıyor; gelecek ismine en güler yüzlü dileklerini, her şeye karşın, tekrar daima birlikte tutuyor, okurlara ‘Ne memnun ‘güldüm’ diyene’ dedirtiyor.

( x ) Kaynakça: Ufuk Boz, Toplumsal Tenkit Tekniği Olarak Mizah, Türkiye’de Mizah Mecmuası örnekleri, Ufuk Boz, Marmara Üniv. 2014, Yüksek lisans tezi