Tatyos efendiden Müzeyyen’e

Habil Tangören – Edison’un 1877’de “fonograf”ı, Emile Berliner’in de 10 yıl sonra 1887’de gramofonu icat etmesiyle birlikte ortaya çıkan taş plaklar, dünya müzik tarihinde kıymetli bir yer tutmuştur. Osmanlı periyodunda 1900’lü yıllarda azınlık aileler ile varlıklı müslümanlar etrafında bilinen taş plak modası vakit içinde uygunca yayıldı.

Dönemin pek çok sanatkarı birinci kayıtlarını taş plaklara yaparken, günümüze gerçek geldiğimizde artık taş plak ve gramofonlar tarihi bedel taşıyan kültür miraslarından biri oldu. Bu kültür miraslarını toplayan koleksiyoncular, geçmişten geleceğe köprü vazifesini üstlenmiş durumda. Taş plakları sanatseverlere stantlarda dinleten koleksiyoncular, o periyodun kültürünü yeni kuşaklara de aktarıyor.

‘100 yıllık plaklarım var’

İstanbul’da yaşayan İbrahim Çavşak’ın taş plak koleksiyonunda 90 yıllık, 100 yıllık hatta daha eski plaklar bulunuyor. Yaklaşık 4 bin taş plağın ortasında kimler yok ki. Sivaslı Aşık Veysel, Diyarbakırlı Celal Güzelses, Zaralı Halil Söyler, Ürgüplü Refik Başaran, Malatyalı Fahri, Hasan Memnun, Aşık Daimi, Frank Sinatra, Paul Anka, Nat King Cole ve Louis Armstrong üzere devrin ünlü sanatkarlarının plaklarını toparlayan Çavşak, bu plakları hayatının bir modülü haline getirmiş, taş plaklar onun hayat hali olmuş. Taş plakları Türkiye’nin dört bir yanında antikacıları, plakçıları gezerek topladığını belirten Çavşak, “Hafız Osman’ın bir taş plağını almak için üşenmedim İstanbul’dan Kars’a gittim. Hiç alakası olmadığı halde, bir züccaciye dükkanından üstat Münir Nurettin’in 3 taş plağını aldığım olmuştur. Hatta bir seyyar satıcıdan 8 tane Tamburi Cemil plağı almıştım” dedi.

26 yaşında olmasına karşın taş plak koleksiyonerleri ortasında değerli bir yeri olan İbrahim Çavşak, az bulunan ve koleksiyoncular için değerli olan taş plaklarla ilgili şunları anlattı:

“En nadide ve bizler için pahalı olan plaklar Diyarbakırlı Celal Güzelses, Münir Nurettin, Tamburi Cemil’in plaklarıdır. Ayrıyeten Osmanlı devri sanatkarlarının, bilinmemiş, duyulmamış sanatkarların Nasip hanım üzere, Nerkis hanım üzere seslerin taş plakları da çok pahalıdır. Bir koleksiyonun bütünlüğünü sağlayan şey, plağın nadir olması, itibarlı olması üzere ögelerdir. Nazım Hikmet’in ‘Ben Bir Ceviz Ağacıyım’ ve ‘Güzel Günler Göreceğiz Çocuklar’ şiirlerini okuduğu nadide taş plaklarım var. Ayrıyeten Ümit Yaşar Oğuzcan’ın da şiir plaklarına sahibim.

En az bulunan taş plaklar ortasında Osmanlı periyodu bayan sanatkarların plaklarını gösterebilirim. Deniz Kızı Eftalya, Lale ve Nerkis hanım, Fikriye hanım üzere… O vakitler bayan sanatkarların birden fazla gayrimüslimdi. Türkiye’de birinci taş plak dolduran sanatkarlardan biri de Nasib hanımdır. Nasib hanımın kardeşi bestekâr Mehmet Yürü de musiki sanatının içindeydi ve ablasından ötürü musiki etraflarında ‘Nasib’in Mehmet’ diye anılırdı.”

‘Milyon verseler satmam’

Çavşak, koleksiyonunda birden fazla bulunan plaklardan da -diğer koleksiyoncuların yararlanması amacıyla- sattığını söylüyor ve ekliyor: “Verdiğim plağın kesinlikle çift olması lazım. Yoksa satmam.”

Çavşak, taş plak fiyatlarıyla ilgili soruma da şöyle karşılık verdi: “Tamamen plağa bağlı. 100 liraya da plak var, 5 bin-10 bin dolara da plak var. Bugün bir Nazım (Hikmet) 150 bin lira. O da bulabilirsen. Mesela bende Münir Nurettin (Selçuk) plakları set halindedir. Önüme milyonları dökseler asla vermem.”

Taş plağın yolculuğu

İlk taş plaklar 1880’lerde ortaya çıkmaya başladı. Taş plağın, birinci seri üretimi Almanya’da başladı. Bu devirlerde ebonit denilen kırılgan materyal kullanılmaktaydı. 1890’ların sonlarına kadar bu gereçten yapılmış plaklar kullanıldı. Daha sonra yeni bir plastik hususun kullanılmasıyla taş plaktaki kırılganlık önlendi. Türkiye’ye 1897-98’den itibaren gelmeye başlayan taş plak birkaç yıl sonra ülkemizde de üretilmeye başladı ve üretim 1940’lı yıllara kadar devam etti.

‘Yeni kuşaklar de bu kültürü tanımalı’

İstanbul’da yaşayan taş plak koleksiyoneri Erçin Çetinkaya, lise ve üniversitede turizm üzerine eğitim almış. Denizcilik bölümünde acente sahibi olan Çetinkaya’nın plaklara ilgisi 90’lı yıllarda lise öğrencisi iken 45’lik plak toplayarak başlamış.

Çetinkaya, plak serüvenini şöyle anlattı: “O yıllarda 45’lik aldığım plakçıların kimileri çıkarken, “Şu kenardaki taş plaklardan da al birkaç tane, kırılıyorlar orada” diyerek plağın yanına ikram olarak verdiler. O periyot şimdi gramofon sahibi değildim, Dual hs serisi üç periyot çalan bir pikapta bana birinci armağan edilen taş plağım olan Hafız Şaşı Osman’ı dinleyerek taş plağın hem keyfini hem de kültürel pahasını anlayarak, kimilerinin ‘toplayıcı’ kimilerinin ‘koleksiyoner’ dediği serüvene başlamış oldum.”

‘Gramofonum oldu’

“Konuyu çok fazla bilmeden başlayan taş plak mesaimde plak aldıkça öğreniyor, öğrendikçe daha da merak ediyordum. Daha sonraları tanıştığım taş plaklara gönül veren dostlar sayesinde daha farklı bilgilere ve diğer plaklara ulaştım. Hem Osmanlı devri hem de Cumhuriyet devrine dair ne kadar kıymetli kayıt varsa elimden geldiğince bulmaya ve arşivlemeye uğraş ettim.
Bu ortada bir de seyahat gramofonu edinerek taş plaklarımı gramofondan dinleme imkanı buldum. Osmanlı periyodunun birinci taş plakları Padişah Abdülhamit periyodunda Almanya’nın Hannover kentinde basılarak ülkemize yollanan tek yüzlü plaklardı. Bu plaklara okuyan Nafi efendi, Hafız Sami, Tamburi Cemil beyefendi, meddahlar (Şair Ömer efendi) Hacivat-Karagöz plakları ve gibisi kayıtlara ulaştıkça ilgim daha da arttı ve bu defa hem Osmanlı hem Cumhuriyet periyoduna ilişkin taş plakları toplamaya devam ettim. Hem bu hoş yapıtların unutulmaması hem de tarihimizde çok kıymetli bir yeri olan müzik insanlarının yeni jenerasyonlar tarafından tanınması, aslında biz koleksiyoncular için keyifli bir misyon. Kimilerimiz bilerek, kimilerimiz ise bundan bihaber bu hobiyi devam ettiriyoruz.”

“Nasıl ki bugün sokakta sorsak birçok kişi Nafi efendiyi, Hafız Şaşı Osman’ı, Nasib hanımı, Bahriyeli Şahap Bey’i tanımıyorsa, Ürgüplü Refik, Necmiye hanım, Celal Güzelses, Tamburi Cemil beyefendi, Refik Fersan, Ayıntaplı Hasan Hüseyin, Malatyalı Fahri ve gibisi bir çok müzik işçisi ismen dahi zar güç hatırlanıyorsa da, gerek yaptığımız kayıt paylaşımları, gerek internet ortamında yazdığımız yazılar ve gramofondan görüntüye çekip paylaştığımız eser icraları ile elimizden geldiğince bu kültürü, bize ilişkin olan bu mirası saklamaya ve anlatmaya çaba ediyoruz.

Son yıllarda bu yapıtlara ve eski hanendelere ilgi epeyce arttı. Bu sahiden bizleri keyifli eden hoş bir gelişme. Bit pazarlarından, plakçılardan, antikacılardan temin ederken hakikaten hem harcadığımız vakit, hem de ayırdığımız bütçeye bu gelişmelerin tesiri epey değerli. Hobiye yeni başlayanların olması, arşivimizde olmayan yeni plakları öğrenmemizi, tekrar araştırmasını yapmamızı sağlıyor. 

Şu an için bu hobiye, daha da değerlisi kültürel araştırmaya dair tek eksiğimiz devlet takviyesi, burada dayanaktan kastımız maddi bir yardım beklentisinden çok, paylaştığımız kayıtların arşivlenmesi, dijital ortama aktarılıp Türk halkının ulaşabileceği bir platform oluşturulmasıdır. Umarım kültür bakanlığımız bu mevzuda gereken hassasiyeti gösterir ve unutulmaya yüz tutmuş sanatçı ve eserlerimizi hatırlarlatmış oluruz.”

Bu da benim ‘mini’ taş plak koleksiyonum

Ben de bir taş plak ve gramofon tutkunu olarak, 1927 basımı Tatyos efendiden Müzeyyen Senar’a, Münir Nurettin’den Hafız Burhan’a, Tamburi Cemil’den Bayan Safiye’ye, Hafız Ahmet’e kadar 125 taş plak koleksiyonuna sahibim. Geçtiğimiz günlerde bir sahafta çok sevdiğim Lale Andersen’in Lili Marlen’ini bulunca dünyalar benim oldu. H.T.