Osmanlı sarayına da giren 150 yıllık sır! Terletmesin diye Karadeniz’de yıkanıyor

Geçmişi 150 yıl öncesine dayanan Şile bezi İstanbul’un coğrafik işaretli birinci eseri olmasıyla biliniyor. Uzmanlar ise rahatlığı ve hafifliğiyle ön plana çıkan Şile bezinin sırrının Karadeniz’de gizli olduğunu söylüyor. Bu nedenle uzun yıllardır ahşap tezgahlarda dokunan kumaşlar önce Karadeniz’in tuzlu sularında yıkanmış, sonra da Şile’nin kumlarında kurutularak bugünlere kadar gelmiş. Yüzyıllar evvel bayanların kızlarına çeyiz hazırlamak gayesiyle dokuduğu Şile bezinin öyküsü sırf bununla da hudutlu değil. Şile bezi üretimi ve tarihine dair tüm ayrıntılar geçtiğiniz günlerde 33’üncüsü düzenlenen Memleketler arası Şile Bezi Kültür ve Sanat Şenliği’nde paylaşıldı. Şenlikte en dikkat çeken an ise Şile bezinin klâsik hazırlanma sürecinin Ala Bayanlar Plajı’nda kurulu ocak ve tezgâhlarda anlatılması oldu. Şile bezinin sahip olduğu ünün gerisindeki tarihi ve titiz üretim sürecini ‘Ritüelleriyle Şile Bezi’ aktifliğine katılan İstanbul Aydın Üniversitesi Öğretim Üyesi, Kültürel Mirası Muhafaza ve Doğal Boya Laboratuvarı Lideri Prof. Dr. Recep Karadağ ve Şile Dokuma Ustası Ayşe Taşpınar ile konuştuk.

Oldukça uzun bir üretim sürecinden geçen Şile bezi muhakkak kalınlıklardaki ‘yirmiye bir’ denilen iplerle dokunuyor. Prof. Dr. Recep Karadağ, “İplikler dokumaya girmeden evvel çok ince oldukları için nişasta ismi verilen unla güçlendirilir. Unlamanın asıl hedefi tezgahta dokuma sırasında mekanik hareketlerden ötürü yaşanan kopmaları engellemektir. Daha sonra kumaşları sertleştirmekte kullanılan, çoklukla nişastalı tutkala benzeri bir sıvı olan haşıl atılır. Boyama etabına gelince haşılın atılması gerekiyor zira haşıl ile boya birbirini sevmez. Dolayısıyla haşıl atıldıktan sonra boyama basamağında isterseniz ipliği direkt olarak dokuyun, dokuduktan sonra boyayın ya da sıkıntı halinde boyayın. Zahmet halinde boyarsanız daha renkli kumaşlar elde edersiniz. Bez olarak boyadığınızda da tek renk elde edersiniz” ayrıntısını paylaştı.

Şile bezinin içinde elyaf ve polyester üzere sıhhatsiz ve rahatsız edici unsurların bulunmadığını belirten Prof. Dr. Karadağ, bu sebeple kumaşın özel olduğunu söyledi. Dokuma Ustası Ayşe Taşpınar ise Karadağ’ın kelamları üzerine Şile bezinin dürümcüklü ve haşıllı olmasının Şile bezini özel kıldığının altını çizerek, “Dürümcüklü yani kıvrak iplik olduğundan ötürü gözenekler açık oluyor. Bu da bedende elektrik akımını sağlıyor ve terleme yapmıyor. Daha rahat kullanıyorsunuz. Yazın terlemiyor, kışın da üşümüyorsunuz” tabirlerini kullandı.

PADİŞAH KAFTANLARINDA KULLANILDI

Şile bezinin 18’inci yüzyılda padişah kaftanlarının iç astarında kullanıldığına da dikkat çeken Prof. Dr. Recep Karadağ, Şile bezinde boya bitkilerinin kullanımının değerli olduğunun altını çizdi.

Doğal boyanın kanserojen hususlar içermediğini vurgulayan Prof. Dr. Karadağ tıpkı vakitte çevreyi de kirletmediğine dikkat çekti. Şile bezinin antibakteriyel, antimikrobiyal ve antifungal (mantar karşıtı) özelliklere sahip olduğunu söyleyen Karadağ, “Dolayısıyla Şile bezi üzere organik olarak boyanmış eserler giydiğinizde o eser ultraviyole ışınlarını geçirmez. Ayrıyeten daha az boya, su ve iş gücü tüketen bir üretim de sağlanır. Topkapı Sarayı’ndaki kaftanları incelediğim vakit orada kullanılan kumaşlarda çoğunlukla Şile bezini gördüm. Natürel ki kullanıldığı tek yer burası değil, çok farklı alanlarda da kullanılmış” diye konuştu.

‘DENİZDE YIKANINCA TERLEMEYİ ENGELİYOR’

Şile bezinin Karadeniz’de yıkanmasının sebebinin ‘fikse’ denilen dokumacılıkta boya sabitleme evresinden kaynaklandığını belirten Prof. Dr. Karadağ, “Fikse boyanan eserin ışıkta solmaması, yıkandığı vakit boyasının çıkmaması ve sürtündüğü vakit renginin gitmemesi için yapılan bir süreç. Karadeniz’in magnezyumdan hayli güçlü ve mineralinin fazla olması da kumaşa daha kolay fikse yapılmasını sağlıyor” açıklamasını yaptı.

Şile bezi dokuma ustası Ayşe Taşpınar ise bezin Karadeniz’de yıkanmasının nedenini şu sözlerle aktardı: