Öldükten sonra bile sevap kazanmak için yaptırdılar! Unutulan bir merhamet: Kuş sarayları

Huzur ve itimadın yalnızca beşerler için değil, hayvanlar için de gerekli olduğunu hatırlatan kuş konutları Osmanlı’da merhametin en değerli simgelerindendi. 15’inci ve 16’ncı yüzyılda bir oyuk, küçük bir yuva formunda tasarlanan bu minik meskenler yıllar içinde adeta sarayı andıran yapılara dönüştü. Tuğla, kiremit, taş ve harç kullanılarak yapılan kagir kuş konutlarının yanı sıra tahtadan yapılan yuvalar da vardı. Fakat bunların birden fazla ya vakte karşı direnemedi ya da yangınlarda yok olup gitti. Daha çok serçe, latife, kırlangıç üzere küçük kuşlar için inşa edilen kuş meskenleri bu canları kışın fırtına ve soğuktan, yazın da yakıcı güneşten koruyordu. Osmanlı Devleti’nin maneviyat ve mimari yaklaşımının eşsiz bir temsili olan kuş konutları için Sanat Tarihçisi Hayri Fehmi Yılmaz, “İslam inancı gereği meskenlerin cephesinde o devirde fotoğraflardan, figürlerden, heykellerden hoşlanılmıyordu. Bu nedenle kuş meskenleri binanın dış manzarasını estetik manada da zenginleştirdi. Bunlar birinci devirde küçük bir yuva halindeyken daha sonrakilerin bir saray üzere tasarlanması mimari zerafeti gözler önüne seriyor” dedi.

SEVAP KAZANACAKLARINI DÜŞÜNDÜLER

‘Kuş köşkleri’, ‘kuş sarayları’ da denilen bu minya­tür yapıları saray, cami, medrese, han, kütüphane, türbe, köprü­, çeşme üzere dini ve sivil mimari yapılarda görmek mümkündü. Kuş meskenlerinin üç boyutlu olarak tasarlandığını söz eden Hayri Fehmi Yılmaz, “Küçücük bir canlının varlığı hesap edilerek bunlar tasarlanmış. Yani işin içinde hem estetik hem de ince bir ruh var. Bu yalnızca bizim için değil, dünya uygarlığı için de değişik ve değerli“ sözlerini kullandı.

Osmanlı’da kuş konutlarını inşa ettiren şahısların öteki bir emeli daha vardı; öldükten sonra da amel defterlerinin açık kalacağını ve bu formda sevap kazanacaklarını düşünüyorlardı. Kuşlar için yapılan bu hizmet öte dünyada da onlarla olacaktı. Yılmaz, “Bu hayvanların rahatlıkla yuva yapması, huzurlu bir ömür alanı bulması için kuş konutları rüzgar almayan bir cepheye yerleştiriliyor, yabanî hayvanların ulaşamayacağı biçimde hazırlanıyor ve tasarlanıyordu” bilgisini de paylaştı.

‘GAYRİMÜSLİMLERE İLİŞKİN OLANLAR DA VAR’

Osmanlı’da hayvanlarla birlikte yaşama sistemi yaratılmasının bir diğer örneği de cami avlularına su sebilleri inşa edilmesi. Sebillerin ve kuş meskenlerinin ekseriyetle yüksek yapılara kurularak hayvanların korunmasının sağlandığının altını çizen Hayri Fehmi Yılmaz, bu kültürün yalnızca İslamiyet inancına mahsus olmadığını, “Kuş konutları Osmanlı’nın birlikte yaşama kültürünün güzel bir yansıması. Bize çok İslami üzere geliyor lakin Osmanlı kentlerinde gayrimüslim yapılarda da kuş meskenleri var. Mesela Kuzguncuk’taki Aziz Panteleimon Rum Ortodoks Kilisesi’nin cephesinde hoş bir kuş konutu var. Fener’deki Tuğrul Sina Manastırı’nın papaz meskeninin ve kütüphanesinin cephesinde çok hoş kuş meskenleri var. Tekrar Balat’ta Ahrida Sinegogu’nun cephesinde hoş kuş konutu örnekleri var. Bu coğrafyada Müslümanlar, Hristiyanlar, Museviler daima birlikte ortak bir uygarlık yarattı” sözleriyle anlattı.

‘ARTIK BİRDEN FAZLA KİŞİ HEYECANLANMIYOR’

İstanbul’daki birinci kuş konutu İstanbul’un fethinden sonra Eyüp Sultan Cami’ne yaptırıldı, akabinde bütün İstanbul yapılarında bu gelenek sürdürüldü. Tıpkı vakitte Anadolu ve Rumeli’nin pek çok kentinde de kuş meskenleri yapıldı. Kuş konutlarının dünya mimarisinde bir gibisi olmadığına dikkat çeken Sanat Tarihçisi Yılmaz, en hoş örneklerine ise İstanbul Üsküdar’da rastlandığını söyledi. Günümüzde kuş konutlarının çağdaş örneklerinin yapılmaya çalışıldığına değinen Hayri Fehmi Yılmaz, bu geleneğin yaşatılması gerektiğini ise şu sözlerle lisana getirdi: