‘Düşeş’ çıkara ‘düşeş vergisi’

Petrol üreticilerinin ve satıcılarının son periyotta karşılaştıkları durum da aslında ‘düşeş’in uygun bir örneği. Dünyada olağan vakitte olmayacak bir dizi olay art geriye yaşandı. Kiminin siyah kuğu ya da kiminin gri gergedan diye isimlendirildiği öngörülemeyen gelişmeler oldu. Global gerginlik attı, pandemi patladı, talep evvel daraldı, akabinde canlandı. Rusya Ukrayna’ya saldırdı. Rusya’dan Batı’ya olan gaz arzında kesintiler yapıldı ve petrol fiyatları kimsenin öngöremediği kadar yüksek düzeylere ulaştı. Petrolü üretenler ve satanlar, yani güç dalından ekmek yiyenler dahi böylesine bir artışı öngörememişti. Mevcut yüksek güç fiyatları aslında bir dizi olayın sonucuydu. Olağanda fiyatların bu kadar yüksek olmaması gerekiyordu.

Bu gelişmelerin tesiri çift taraflı hissedildi. Bir yanda karları hiç beklemedikleri kadar yüksek oranda artan petrol sanayisindeki şirketler vardı ve öteki tarafta ise artan petrol fiyatları nedeniyle bütçeleri sarsılan, alım güçleri gerileyen tüketiciler. Bu tabloya bir de petrol ve öbür fosil yakıt tüketiminin yol açtığı
sera gazı salımı ve bunun yol açtığı global ısınmayı eklemek gerekiyor.

Bu durum batı dünyasındaki birçok hükümeti, güç şirketlerinin harikulâde karlarından harika vergi almaya yöneltti. İngiltere, İtalya, Romanya ve hatta Macaristan değişik isimlerle bu cins vergileri uygulamaya koydu. Mesela İngiltere Hazinesi bu türlü bir vergiden yılda 5 milyar sterlin toplayacak. ‘Windfall tax’ yani ‘düşeş vergisi’ ismi verilen bu çeşit vergilere geçmişte de emsal durumlarda başvurulmuştu. Hatta bizde Marmara zelzelesinde konulan fakat sonra bir türlü kaldırılmayan ‘özel bağlantı vergisi’ de aslında bir tıp ‘windfall tax’ uygulamasıydı. Savaşlar, doğal felaketler ya da jeopolitik gelişmelerden geniş kısımlar ziyan görürken, kimi kesimler büyük karlar elde edebiliyorlar. İşte bu durumlarda hükümetler beklenmeyen karları elde edenlerin karlarına ortak olabiliyor. Bu türlü bir iştirak birinci başta saçma gelse de, şayet gerçek kullanılır ve gelişmelerden ziyan görenlerin desteklenmesi için harcanırsa aslında hayli anlaşılabilir bir uygulamadır.

Enerji piyasalarındaki harikulâde gelişmeler nedeniyle oluşan karların bir kısmına bir seferlik olağandışı vergi yoluyla el konulması ve bu kaynağın enerjiyi etkileyen gelişmelerden ziyan görenlerin desteklenmesi emeliyle kullanılması da bu çerçevede anlaşılabilir bir uygulamadır. Değerli olan bu tıp kaynağın hakikat emeller için kullanılması ve hükümetlerin bütçe açıklarının finansmanı için bir araç haline getirilmemesidir.

Enerjide dönüşüm

Dünya güç sistemi derin bir kriz içinde bulunuyor. Mevcut durum hem ekonomik olarak hem de iklim boyutuyla sürdürülebilir olmaktan çıktı. Daha sürdürülebilir ve sağlam bir sisteme geçiş zaruriliği artık herkes tarafından kabul görüyor. Güç şirketleri bile bu çeşit bir geçişin gerekliliğinin farkında. Problem nasıl geçileceği?

Mark Carney, Net Sıfır İçin Glasgow Finansal İttifakı’nın lideri. Biz onu daha çok İngiltere Merkez Bankası başkanlığı yaptığı günlerden hatırlıyoruz. Carney yeni şapkası ile yaptığı bir açıklamada, “Mevcut güç sistemimiz, emniyetli değil, kıymetli, ulaşılması sıkıntı ve sürdürülebilir değil. Süratle hem iklim istikrarını hem de kapsayıcı ve büyüyen bir ekonomiyi destekleyecek yeni bir sisteme geçmemiz gerekiyor” diyor.

Carney, Financial Times’daki bir yazısında pak güce geçişin maliyetine ait bir fikir veriyor. Buna nazaran iklim sıkıntısının tahlili için, yani global ısınmanın 1.5 derece ile sonlandırılması için 2030 yılına kadar pak güce, fosil yakıtlara yapılandan tam dört kat daha fazla yatırım yapılması gerekiyormuş. Bu ise pak güce yatırımların mevcut suratının 3’e katlanmasını gerektiriyor.

Temiz güç dediğimiz rüzgar, güneş, jeotermal, dalga, hidrojen, hidrolik ve biokütle üzere kaynaklardır. Mevcut fosil yakıt yüklü yapıdan pak güce geçişin önündeki en kıymetli sorun ise kaynak yetersizliğidir. Bu noktada önerilen tahlillerden biri güç devlerinin elde ettikleri ‘düşeş’ gelirin değerli bir kısmının yenilenebilir gücün sağlanması, transferi ve depolanması için geliştirilecek projelerde kullanılması.

Kritik nokta finansman olduğu için pak güce geçişte finans kesitine değerli bir rol düşüyor. Carney’in başında olduğu ittifakın üyeleri finansal faaliyetlerini ‘net sıfır hedefi’ne geçişe adapte ettiklerini söylüyorlar. En azından kağıt üzerinde o denli. Şayet durum böyleyse, bir yandan fevkalâde vergiler öteki yandan ittifak üyelerinin kredi sağlama imkanlarının artması ile pak güce geçiş hızlandırılabilir.